Gallicaanse brevieruitgaven

In het kader van het college Kerk en eredienst in de tijd van de Verlichting en in het reformkatholicisme, dat in het najaar van 2008 tot januari 2009 aan het Oud-Katholiek Seminarie bij de Universiteit Utrecht is gegeven, heb ik een samenvatting gemaakt van de geschiedenis van de uitgaven van het brevier in Frankrijk gedurende de achttiende eeuw.

Deze is een vaak miskende periode in de liturgiegeschiedenis geweest.

Vooral Dom Prosper Guéranger, de stichter en eerste abt van de benedictijnerabdij van Solesmes, heeft in zijn Institutions liturgiques de grond gelijk gemaakt met wat hij meermalen de liturgische chaos noemde, die in Frankrijk heerste in het begin van de negentiende eeuw. Hij schreef in zijn meerdelige werk de geschiedenis van wat in belangrijke mate door zijn eigen activiteiten ten onder is gegaan ten gunste van de 'officiële' Romeinse boeken voor de katholieke liturgie.

De tekst van Institutions liturgiques kunt u overigens raadplegen via:

www.abbaye-saint-benoit.ch/gueranger/institutions/index.htm.

In de meeste bisdommen had men eigen uitgaven van het missale voor de eucharistieviering en van het brevier voor de getijdendiensten, zeer vaak met bijbehorende zangboeken, die sterk van de Romeinse boeken afweken.

Deze zijn ontstaan in de achttiende eeuw, vooral in de eerste helft daarvan. Volgens de opvattingen van Guéranger, die men ook in latere literatuur, zelfs tot in de moderne tijd, herhaald ziet, zou het merendeel ervan het product zijn geweest van lieden die minstens van 'jansenistische' sympathieën en opvattingen verdacht waren.

Dit is maar ten dele het geval. Het Jansenisme, genoemd naar Cornelius Jansenius, een Nederlander van geboorte, die bisschop van Ieper in het huidige België was en een omvangrijk boek schreef over de theologie van Augustinus, is namelijk geen beweging geweest van gelijkgestemden, al helemaal geen georganiseerde en ook niet exclusief Frans. De geboorteplaats van Jansenius, die natuurlijk gewoon Jansen heette, moet U dus niet op z'n Frans uitspreken: Acquoy ligt in de omgeving van Leerdam. De term 'Jansenisme' kan niet zonder een nadere definitie worden gebruikt om één welomschreven stroming of richting in het katholicisme van de zeventiende en achttiende eeuw aan te duiden.

In de Franse katholieke kerk, die in de zeventiende eeuw koos voor een eigen, van het centrale gezag in Rome onafhankelijk beleid, ontstonden liturgische boeken die dit beleid weerspiegelden en waarin men twee, op het oog tegengestelde opvattingen wilde verenigen. De ene was dat Frankrijk heel eigen, soms ook heel oude liturgische gebruiken kende, op grond van de  besluiten van het Concilie van Trente niet verboden konden worden en ook niet verdwenen waren. De andere was dat de liturgie moest beantwoorden aan de eisen die de tijd stelde. Men nam niet langer genoegen met legendarische heiligenlevens en dubieuze lezingen uit de werken van oude kerkvaders. (Later is soms zelfs komen vast te staan dat sommige teksten eenvoudig vervalsingen zijn.)

Ook slecht Latijn - dit was immers de taal van de liturgie - kon niet meer door de beugel; hoe kan men immers God loven met kromme zinnen en vreemde uitdrukkingen?

Al is de zogenaamde Gallicaanse liturgische beweging dan ook later ten diepste verguisd, toch blijft zij ook nu nog bijzonder belangwekkend. Men probeerde zich hierin namelijk, net als wij, rekenschap te geven van de werkelijke betekenis van de traditie èn deze voor de eigentijdse gelovige te verwoorden. Zo onstond een grote hoeveelheid liturgische boeken, waarvan vele bewaard zijn gebleven en, soms met enige moeite, toegankelijk zijn.

Van de brevieruitgaven zijn er heel wat voorradig in de bibliotheek van de Universiteit Utrecht. Ze zijn daar terechtgekomen vanuit het Oud-Katholiek Seminarie, vroeger gevestigd in Amersfoort, waar ze onder vrij slechte omstandigheden bewaard werden. Ze worden nu veel beter geconserveerd en ze zijn ook gecatalogiseerd.

Verder heeft Google zeer veel van deze brevieren gedigitaliseerd en via het internet bereikbaar gemaakt. De Britse arts John Wickham Legg, die zeer geïnteresseerd was in liturgie en een verwoed verzamelaar van boeken daarover was, heeft een omvangrijke collectie nagelaten, die op deze wijze ook toegankelijk is gemaakt. U kunt ze bereiken door te zoeken in Google Books.

Daardoor was het mij mogelijk een - voorlopige en waarschijnlijk nog uit te breiden - inventarisatie te maken en een overzicht over de onderlinge samenhang van de meeste van deze, in zekere zin als experimenteel te beschouwen, brevieruitgaven op te stellen. De ontwikkeling wordt daarbij geïllustreerd aan de hand van de getijden voor de tweede zondag van de Veertigdagentijd. Daarvan vindt U op deze site een presentatie die handelt over de geschiedenis van de keuze van de bijbellezingen in de eucharistieviering op die dag.

Het historische overzicht over de Franse brevieruitgaven wordt hier gepubliceerd. U kunt het gratis downloaden. Ik hoop dat U, als dat mogelijk is, er op een of andere manier op zult willen reageren, want het is nog niet gereed. De hoeveelheid materiaal is ronduit overstelpend te noemen en de wijze waarop de brevieren tot stand gekomen zijn is buitengewoon gecompliceerd. Voor aanvullingen en suggesties houd ik mij zeer aanbevolen.

Daarnaast heb ik een catalogus samengesteld van die brevieren die, of in gedigitaliseerde vorm kunnen worden geraadpleegd of aanwezig zijn in de Utrechtse universiteitsbibliotheek, met daarbij een aantal andere werken, zoals verhandelingen van achttiende-eeuwse auteurs over de liturgie in het algemeen en die van de getijden in het bijzonder, andere diocesane boeken voor de zang en de bediening van de sacramenten en verdere boeken die voor dit onderwerp van belang zijn.

Bovendien kunt u een reconstructie van de vespers van de tweede zondag van de Veertigdagentijd in uw bezit krijgen, zoals die vanaf 1741 gezongen zou kunnen zijn in de kathedraal van het bisdom Coutances, waar men voor een deel de liturgie van Parijs volgde en waarvan zangboeken toegankelijk zijn gemaakt. In één daarvan komen precieze aanwijzingen voor meerstemmige zettingen van de Gregoriaanse zang voor. Deze werden meestal min of meer geïmproviseerd: men noemde dit 'chant sur le livre', zang die boven datgene wat in het boek stond uitging. De zang werd niet begeleid maar afgewisseld met orgelmuziek. Enige voorbeelden van préludes en versetten zijn als achtergrondmuziek bij hoofdpagina's op deze site te horen.

U kunt de historische studie, met daarin het complete officie van zondag Reminiscere volgens het Parijse brevier van 1736 en dat van Auxerre uit hetzelfde jaar, de catalogus en de vespers met behulp van de onderstaande knoppen in uw bezit krijgen.